Datblygiadau yn iechyd a lles y cyhoeddIechyd y cyhoedd yn yr Oesoedd Canol

Roedd trefi canoloesol yn llefydd afiach. Nid oedd iechyd y cyhoedd yn uchel ar agenda y rhan fwyaf o’r cynghorau tref. Nid oedd gan drefi systemau carthffosiaeth na chyflenwadau dŵr ffres, ac mae’n debyg eu bod yn arogli’n erchyll oherwydd bod gwastraff a charthion yn cael eu taflu i’r strydoedd.

Roedd tai wedi’u gwneud o blethwaith a dwb ac roedden nhw'n gwyro uwch ben y strydoedd gan gyfyngu ar olau ac awyr iach. Roedd llygod mawr, llau a chwain yn ffynnu yn y brwyn a daenwyd ar loriau clai tai pobl. Nid yw’n fawr o syndod bod clefydau yn ffynnu mewn trefi canoloesol.

Roedd y Shambles yn Efrog yn stryd o gigyddion ar un cyfnod. Mae yna fachau hyd heddiw ar du allan i rai tai ble roedd cig yn cael ei arddangos.

Yn groes i'r farn gyffredin, roedd y rhan fwyaf o’r bobl ganoloesol yn ymwybodol o bwysigrwydd hylendid personol.

Ond, roedd glendid yn foeth nad oedd llawer o bobl yn gallu ei fforddio. Roedd y rhan fwyaf o’r bobl yn ymolchi mewn dŵr oer, oni bai eu bod yn gyfoethog ac yn gallu fforddio ei gynhesu.

• Dechreuodd trefi adeiladu tai bach cyhoeddus (toiledau). Erbyn y 15fed ganrif, roedd yna dros ddwsin yn Llundain. Yn aml roedden nhw'n cael eu lleoli ar bontydd, fel y gallai’r afon olchi’r gwastraff i ffwrdd.
• Roedd Llundain yn cynhyrchu tua 50 tunnell o garthffosiaeth y dydd, felly talwyd i gribinwyr baw lanhau’r strydoedd. Roedd eu cyflog yn llawer uwch na’r gweithiwr cyffredin ar gyfartaledd. Roedd yna hefyd ffermwyr gong oedd yn gwagio carthbyllau a thoiledau.
• Roedd gan drefi faddonau poeth, ee roedd gan Southwark yn Llundain 18 o faddonau poeth. Roedd gan hyd yn oed drefi llai faddondai, yn aml yn gysylltiedig â siopau bara - roedd y baddondai yn defnyddio’r gwres o’u poptai i gynhesu’r dŵr.
• Cyflwynodd nifer o drefi ddeddfau cwarantin er mwyn ymladd yn erbyn y pla, ac arferid rhoi tai pobl a heintiwyd mewn cwarantin. Yn yr un modd roedd gwahangleifion yn cael eu cadw mewn tai gwahangleifion.
• Yn ystod yr Oesoedd Canol daeth y crwsadwyr â sebon o’r Dwyrain Canol i Ewrop.

Roedd y mwyafrif o fynachlogydd ar gyrion trefi neu yng nghefn gwlad, ac roedd ganddyn nhw reolau llym ynghylch glanweithdra. Roedd ganddyn nhw gyflenwad o ddŵr ffres, 'ymolchdai' (ystafelloedd ymolchi), 'ceudai' fflysio (toiledau) wedi eu cysylltu i garthffosydd, tyweli glân a gorfodwyd pawb i gael baddon bedair gwaith y flwyddyn.

Roedd gan hyd yn oed drefi bach, megis Cynffig, yng Nghymru, reoliadau iechyd cyhoeddus. Yn amlwg, ystyrid bod glanweithdra’n bwysig. Roedd dympio gwastraff yn y dref neu’n agos i’w muriau yn drosedd, a dywedwyd wrth y trigolion am lanhau’r palmentydd o flaen eu cartrefi.

Nid oedd cigyddion yn cael lladd anifeiliaid ar y stryd, ac mi oedden nhw'n derbyn dirwy am daflu offal i’r stryd. Er mwyn cadw pobl y dref yn iach, roedd yna hefyd reolau llym ynghylch ansawdd y bwyd a werthwyd gan fasnachwyr.

Ond roedd y dirwyon mwyaf ar gyfer pobl oedd yn amharu ar fusnes, ee 3 swllt (15c) am ymladd neu 5 swllt (25c) am chwarae tennis ar y stryd, ac efallai bod hynny’n dangos bod yna bethau pwysicach nag iechyd cyhoeddus i’r gorfforaeth.

Hefyd, cymerodd y Llywodraeth gamau i geisio gwella iechyd cyhoeddus a hylendid, gan roi dirwyon o £30, oedd yn swm anferthol yn ystod y cyfnod hwnnw. Mae’r ddeddf hon a basiwyd gan y senedd ar ôl y Pla Du yn Lloegr (1348-1350) yn arwydd o’i bryder.

Ond, er gwaetha’r ymdrechion a restrir uchod, nid oes unrhyw dystiolaeth o unrhyw wir welliannau i iechyd y cyhoedd yn ystod yr Oesoedd Canol.

• Nid oedd gan bobl unrhyw wybodaeth am beth oedd yn achosi clefydau. Mae’r dyfyniad uchod yn cyfeirio at y syniad bod clefydau yn cael ei ledaenu ganddrewdod pan mae’n nodi bod yr awyr yno wedi ei lygru a’i heintio .
• Roedd toiledau cyhoeddus yn cael eu gwagio i afonydd oedd yn fagwrfa i glefydau. Roedd pobl yn defnyddio dŵr o'r afonydd i goginio a glanhau.
• Roedd swm yr ysbwriel yn golygu ei bod bron yn amhosibl cadw strydoedd yn lân.
• Hyd yn oed mewn trefi â baddondai, nid oedd pobl yn ymolchi mor aml â hynny. Roedd un llyfr meddygol yn cynghori pobl bod y gwanwyn a’r gaeaf yn adegau da i ymolchi, ond y dylid osgoi gwneud hynny yn ystod yr haf.
• Ni ystyriwyd bod gwella iechyd cyhoeddus yn gyfrifoldeb i’r Llywodraeth.
• Roedd yr Eglwys yn credu mai cosb Duw oedd clefydau, felly roedd pobl yn credu na ellid gwneud dim amdano.